28η Οκτωβρίου: Το Έπος του '40 και η αντιπολεμική διάσταση της «Lili Marleen»

Η Κωνσταντίνα Γογγάκη, Αν. Καθηγήτρια Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, γράφει στο Reader για το «Έπος του '40 μέσα από τα αξέχαστα τραγούδια του»

Κωνσταντίνα Γογγάκη

Σε πρόσφατη εκδήλωση που προσκλήθηκα από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών να μιλήσω για το Έπος του '40, με ενέπνευσε και παρουσίασα το θέμα «Το Έπος του '40 μέσα από τα αξέχαστα τραγούδια του». Το θέμα αυτό έδωσε την ευκαιρία μιας προσέγγισης εντελώς διαφορετικής από τις άλλες, καθώς αναδείχτηκαν τα ιστορικά γεγονότα με έναν ασυνήθιστο τρόπο. Μέσα από τα τραγούδια της εποχής εκείνης, όταν πλημμύρισαν την αίθουσα η μουσική, οι στίχοι, ο παλμός, η ερμηνεία των καλλιτεχνών, γέμισαν τα στήθη όλων μας με μια εθνική συγκίνηση.

Διαβάστε ακόμη: Σαν σήμερα, 28 Οκτωβρίου, το «Όχι» του Ελληνικού λαού – Το παρασκήνιο πίσω από την απόφαση του Μεταξά

Στον κατάλογο των καλλιτεχνών που εξύμνησαν τον αγώνα των Ελλήνων στρατιωτών και αναπτέρωσαν το ηθικό τους ενώ πολεμούσαν για την πατρίδα, αναμφισβήτητη πρωταγωνίστρια υπήρξε η Σοφία Βέμπο, η εθνική «τραγουδίστρια της Νίκης». Αλλά και άλλοι τραγουδιστές και συνθέτες ή στιχουργοί, καθώς και ηθοποιοί πολεμικών επιθεωρήσεων, ενίσχυσαν σημαντικά το εθνικό γόητρο των Ελλήνων, που τόσο το είχαν ανάγκη σε εκείνη την οδυνηρή περίοδο της φασιστικής επίθεσης. Μάλιστα, εκτός από το ελαφρό τραγούδι, και το λαϊκό, και το ρεμπέτικο τραγούδι - παρά την απαγόρευση και τις διώξεις που ασκούσε ο δικτάτορας Μεταξάς εναντίον στο δεύτερο - συστρατεύτηκαν στον πατριωτικό αγώνα των Ελλήνων. Τα τραγούδια του Έπους είχαν μεγάλη λαϊκή απήχηση, καθώς μέσα από αυτά εξέφραζε ο λαός τον καϋμό και την αγωνία του για το όνειρο της νίκης, ενώ διακωμωδούσε και γελοιοποιούσε τον κατακτητή.

Το πλέον διάσημο, ωστόσο, τραγούδι κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ήταν το «Lili Marleen». Το τραγούδι αυτό τραγουδήθηκε και από τις δύο πλευρές των αντιμαχομένων, με διαφορετικό, όμως, χαρακτήρα. Η «Lili Marleen» ήταν ένα παλιό γερμανικό ερωτικό ποίημα, που γράφτηκε πιθανόν από το δάσκαλο Hans Leip περί το 1915, στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1937 με τον τίτλο «Das Lied eines Jungen Soldaten auf der Wacht» («Το τραγούδι ενός νεαρού στρατιώτη στη σκοπιά»). Το επόμενο έτος μελοποιήθηκε από τον Norbert Schulze, ο οποίος ήταν μέλος του ναζιστικού κόμματος και αργότερα συνεργάτης του Joseph Goebbels. Το 1939 ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά με την ερμηνεία της Γερμανίδας τραγουδίστριας Lale Andersen (1905-1972) υπό τον νέο τίτλο «Das Mädchen unter der Laterne» («Το κορίτσι κάτω απ΄ το φανάρι»). Η πρώτη εγγραφή του Lili Marleen, έγινε στις 2 Αυγούστου 1939, στο Electrola Studio, στο Βερολίνο.

«Vor der Kaserne

Vor dem großen Tor

Stand eine Laterne

Und steht sie noch davor

So woll'n wir uns da wieder seh'n

Bei der Laterne wollen wir steh'n

Wie einst Lili Marleen.

Unsere beide Schatten

Sah'n wie einer aus

Daß wir so lieb uns hatten

Das sah man gleich daraus

Und alle Leute soll'n es seh'n

Wenn wir bei der Laterne steh'n

Wie einst Lili Marleen.

Schon rief der Posten,

Sie blasen Zapfenstreich

Das kann drei Tage kosten

Kam'rad, ich komm sogleich

Da sagten wir auf Wiedersehen

Wie gerne wollt ich mit dir geh'n

Mit dir Lili Marleen.

Deine Schritte kennt sie,

Deinen zieren Gang

Alle Abend brennt sie,

Doch mich vergaß sie lang

Und sollte mir ein Leids gescheh'n

Wer wird bei der Laterne stehen

Mit dir Lili Marleen?

Aus dem stillen Raume,

Aus der Erde Grund

Hebt mich wie im Traume

Dein verliebter Mund

Wenn sich die späten Nebel drehn

Werd' ich bei der Laterne steh'n

Wie einst Lili Marleen».

Όταν το τραγούδι «Lili Marleen» κυκλοφόρησε, αντιμετωπίστηκε μάλλον με αδιαφορία. Το 1941, όμως, μετά την γερμανική εισβολή σε Ελλάδα και Γιουγκοσλαβία, ένας Γερμανός αξιωματικός του Ραδιοφωνικού Σταθμού στο κατεχόμενο Βελιγράδι, το αναμετάδωσε και είχε μεγάλη επιτυχία. Γερμανοί στρατιώτες από όλες τις κατεχόμενες χώρες, έστελναν γράμματα στον Σταθμό, ζητώντας να ακούσουν ξανά το άγνωστο αυτό τραγούδι. Έτσι, καθιερώθηκε το τραγούδι αυτό, στις 9.55 μ.μ. ακριβώς, να κλείνει το πρόγραμμα του σταθμού. Το τραγούδι διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη, τη Μεσόγειο και τη Βόρεια Αφρική, όπου ήταν το ναζιστικό Afrikakorps, ενώ, μεταγλωττισμένο, έφτασε ακόμη και στις ΗΠΑ. Το τραγούδι παιζόταν, πλέον από όλους τους ραδιοφωνικούς Σταθμούς, γερμανικούς και συμμαχικούς. Περιγράφει έναν στρατιώτη στη σκοπιά, που ονειρεύεται ότι το κορίτσι του, η Lili Marleen, τον περιμένει να ξαναβρεθούν έξω από το στρατόπεδο και κάτω από τον φωτισμένο φανοστάτη, όπου συναντιόταν πριν από τον πόλεμο.

Το 1942 διασκευάστηκε με κρουστά, λαμβάνοντας την μορφή εμβατηρίου, που ταίριαζε με τον γερμανικό στρατιωτικό βηματισμό. Έτσι για τους Γερμανούς έφερε προπαγανδιστικό χαρακτήρα, ενώ για τους Συμμάχους παρέμενε ένα εξόχως δημοφιλές ερωτικό τραγούδι, με την γλυκιά φωνή της Άντερσεν. Το τραγούδι μεταγλωττίστηκε σε διάφορες γλώσσες, που άλλαζαν πάντως τον αρχικό του χαρακτήρα. Οι Ιταλοί του προσέδωσαν πολύ αργό ρυθμό, που εξέφραζε περισσότερο απογοήτευση, παρά εμβατηριακή εγρήγορση. Οι Έλληνες του έδωσαν έναν περιπαιχτικό περιεχόμενο, που αποδιδόταν με παιδικές φωνές επιθεωρησιακών θιάσων. Σταδιακά, είχε χάσει πλέον το πομπώδες στοιχείο των Γερμανών, ενώ αντίστοιχα, κέρδιζε ολοένα και περισσότερο τους Συμμάχους. Γι΄ αυτούς έλαβε το νόημα μιας υπόσχεσης, για νίκη και επιστροφή του στρατιώτη στο αγαπημένο του κορίτσι που τον περίμενε.

Από τότε οι διαφορετικές εκτελέσεις της Lili Marleen, έχουν ξεπεράσει τις 200. Η πιο χαρακτηριστική ίσως απόδοση είναι εκείνη της Marlene Dietrich. Η Dietrich, το 1944, ως λοχαγός του Αμερικανικού στρατού, ερμήνευσε τη Lili Marleen με αγγλικούς στίχους (ενώ, βέβαια, το τραγούδησε και στα γερμανικά!) και έκανε το τραγούδι σήμα κατατεθέν της. Η Dietrich ήταν Γερμανίδα, αλλά το 1939, αηδιασμένη από τους Ναζί, έγινε Αμερικανίδα υπήκοος και απαρνήθηκε τη γερμανική της υπηκοότητα. Το «Lili Marleen» κυκλοφόρησε επίσης με αγγλικούς στίχους και από την τραγουδίστρια και ηθοποιό Vera Lynn, η οποία υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής στους Άγγλους στρατιώτες. Η Lynn στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ταξίδευε δίνοντας παραστάσεις για να εμψυχώσει τα συμμαχικά στρατεύματα, τραγουδώντας και το «Lili Marleen».

Η Lale Andersen είχε τραγουδήσει το Lili Marleen κάνοντάς το να μοιάζει με εμβατήριο. Η Marlene Dietrich, αντιθέτως, με την ερμηνεία της έδωσε έναν τόνο μελαγχολικό, νοσταλγικό στο τραγούδι. Το Lili Marleen, σταδιακά, έπαψε να θεωρείται μόνο γερμανικό, και έγινε για όλους το «τραγούδι του πολέμου». Εξάλλου, θεωρήθηκε ως τραγούδι αγάπης, και συνεπώς αντιπολεμικό, συνιστώντας μία από τις παραδοξότητες του Πολέμου, καθώς χρησιμοποιήθηκε μεν από τους Ναζί για τόνωση του ηθικού των στρατιωτών τους, αλλά αγαπήθηκε έντονα και από τους Συμμάχους!

Η Lale Andersen παρέμεινε ταυτισμένη με την πρώτη εκδοχή του τραγουδιού, όπως φαίνεται κι απ’ το γεγονός ότι χρόνια αργότερα, το 1981, ο Rainer Werner Fassbinder‎ αφιέρωσε την ταινία του Lili Marleen – την οποία υποδύθηκε η Hanna Schygulla - στην ζωή της Andersen. Ωστόσο, η αγάπη επικράτησε και νίκησε! Το τραγούδι, με την αναφορά στην μελαγχολική εκείνη δεσποινίδα, που περίμενε ολομόναχη έξω από τον στρατώνα τον αγαπημένο της, απέκτησε πολλούς συμβολισμούς, αποτελώντας μια παγκόσμια ευχή για την απρόσκοπτη αντάμωση των ερωτευμένων νέων. Προϋπόθεση για την επίτευξη αυτού του στόχου θα ήταν η κατάπαυση του πολέμου! Όλοι οι νέοι είχαν και έχουν δικαίωμα να αγαπηθούν και να ζήσουν, αντί να τους χωρίζουν οι πόλεμοι των ισχυρών. Την τεράστια δύναμη της «Lili Marleen» την φέρει η Αγάπη και η δυναμική της, που αξιολογείται υψηλότερα από τον πόλεμο, πάνω από στρατούς και κράτη, πάνω από όλα, και μεταδίδει το αντιπολεμικό της μήνυμα απανταχού της γης.

[Παρατίθενται ορισμένες από τις αμέτρητες εκδοχές του τραγουδιού].