Τι συμβαίνει όταν ένα παιδί αποκόπτεται βίαια από την παιδική του ηλικία, πέφτοντας θύμα κάποιας μορφής κακοποίησης; Πόσο δύσκολο είναι να επουλωθεί το ψυχολογικό τραύμα έπειτα από ένα τέτοιο βίωμα;
Λίγους μήνες μετά την υπόθεση της 12χρονης από τον Κολωνό που έπεσε επανειλημμένα θύμα βιασμού και μαστροπείας, αναδείχθηκε πως αυτό το περιστατικό ίσως να είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Η πραγματικότητα για εκατοντάδες παιδιά είναι σκοτεινή και κρύβεται πίσω από κλειστές πόρτες, καθώς, σύμφωνα με στοιχεία, η βία υφίσταται, κατά κύριο λόγο μέσα στο οικογενειακό και συγγενικό περιβάλλον ενός παιδιού, ενώ συνήθως οι θύτες είναι άτομα με τα οποία συναναστρέφεται.
Μέσα στο προβληματικό πλαίσιο που έχει δημιουργηθεί, ένα από τα πιο σημαντικά κομμάτια αποτροπής κακοποιητικών συμπεριφορών, είναι η πρόληψη. Ποια είναι λοιπόν τα πρώιμα σημάδια που προδίδουν τάσεις κακοποίησης; Κάθε χρόνο, με αφορμή την παγκόσμια ημέρα κατά της παιδικής κακοποίησης στις 19 Νοέμβρη, έρχεται στην επιφάνεια η ανάγκη να μιλήσουμε ανοιχτά για τα περιστατικά αυτά.
Η Βερονίκη Πρωτοψάλτη - κλινική ψυχολόγος και ο Γιώργος Αλεβιζόπουλος - κοινωνικός λειτουργός -και οι δύο από το Κέντρο Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας Αθήνας των Παιδικών Χωριών SOS-, μιλούν στο Reader για τα red flags της παιδικής κακοποίησης, τη ψυχολογική φθορά του τραύματος και τη σημασία της πρόληψης για να ισοπεδωθούν τέτοιου είδους φαινόμενα.
Σε ποιες οικογένειες απευθύνονται τα Κέντρα Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας των Παιδικών Χωριών SOS; Ποια είναι τα κριτήρια που πρέπει να πληρούν;
Γιώργος: Τα Κέντρα Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας των Παιδικών Χωριών SOS εστιάζουν στην πρόληψη, ενδυνάμωση και αποκατάσταση κοινωνικά ευπαθών οικογενειών με ανήλικα παιδιά, που μένουν στην περιοχή που δραστηριοποιείται το κάθε Κέντρο.
Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζουμε οικογένειες με οικονομικές και ψυχοκοινωνικές δυσκολίες (ανεργία, φτώχεια, μονογονεϊκότητα, μετανάστες, πρόσφυγες, ζητήματα ψυχικής υγείας, δυσκολίες κοινωνικής προσαρμογής και της ψυχολογικής ανάπτυξης των παιδιών).
Γι' αυτόν το λόγο, τα Κέντρα παρέχουν ένα ευρύ φάσμα ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών, μέσω των διεπιστημονικών ομάδων τους, όπως ψυχολογική υποστήριξη, μαθησιακή αποκατάσταση, λογοπεδική και εργοθεραπευτική υποστήριξη στα παιδιά, ψυχοεκπαιδευτικά εργαστήρια, καθώς και συνεδρίες συμβουλευτικής ή/και ομάδες ενδυνάμωσης του γονεϊκού ρόλου.
Τα σημάδια που «δείχνουν» παιδική κακοποίηση
Τα στοιχεία δείχνουν ότι η συντριπτική πλειονότητα από τις κακοποιήσεις, γίνονται από γονείς ή συγγενείς, ενώ στο 90% των περιπτώσεων ο θύτης είναι κάποιος που το παιδί γνωρίζει και εμπιστεύεται. Υπάρχουν κάποια πρώιμα σημάδια που προδίδουν τάσεις κακοποίησης σε ένα οικογενειακό περιβάλλον; Αν ναι, ποια είναι αυτά;
Γιώργος: Το ζήτημα της παιδικής κακοποίησης αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο στο οποίο συντελούν παράμετροι, όπως: κοινωνικό-οικογενειακό ιστορικό, ψυχοπαθολογία και εξαρτήσεις γονέων και άλλες κοινωνικές δυσκολίες.
Κάποια σημάδια- ενδείξεις πιθανής παιδικής κακοποίησης είναι:
- Ξαφνικές αλλαγές στη διάθεση του παιδιού, έκπτωση στη σχολική επίδοση ή απουσία του παιδιού από το σχολείο.
- Ξαφνική εμφάνιση ή επιδείνωση μαθησιακών δυσκολιών.
- Συχνές περίοδοι αναιτιολόγητης ασθένειας του παιδιού.
- Το παιδί παρουσιάζει έντονη ανησυχία και διέγερση ή απόσυρση.
- Σωματικές κακώσεις και βλάβες (π.χ. μώλωπες, χτυπήματα, εκδορές, δαγκωνιές, καψίματα, κατάγματα και άλλα), οι οποίες δεν αιτιολογούνται επαρκώς.
- Παραπονιέται ότι πονάει, αναφέρει τραυματισμό ή δείχνει να δυσκολεύεται στις κινήσεις του.
- Φαίνεται φοβισμένο απέναντι στην επικοινωνία του ειδικού (θεραπευτή, εκπαιδευτικού) με τους γονείς του ή δείχνει να φοβάται την παροχή βοήθειας.
- Είναι επιφυλακτικό και αποτραβιέται ή απομακρύνεται όταν κάποιος ενήλικας προσπαθεί να το πλησιάσει.
- Το παιδί ή ο έφηβος παρουσιάζει αλλαγή στο συναίσθημα και στη συμπεριφορά (π.χ. καταθλιπτικό συναίσθημα, ανεξήγητο κλάμα, άγχος, φοβίες), μεταβολές στη διατροφή (π.χ. υπερφαγία ή ανορεξία), μεταβολές στον ύπνο (π.χ. αϋπνία ή υπερβολικός ύπνος), συχνά ατυχήματα, κακή σωματική υγιεινή και παραμέληση εαυτού.
Πώς μπορεί να επουλωθεί το τραύμα στο παιδί
Ποιο είναι το ψυχολογικό αντίκτυπο ενός παιδιού που έχει πέσει θύμα κακοποίησης; Με ποιους τρόπους μπορεί να επουλωθεί το τραύμα; Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν;
Βερονίκη: Το ψυχολογικό αντίκτυπο του τραύματος ενός παιδιού, που βρίσκεται αντιμέτωπο με αυτό, διαμορφώνεται από πληθώρα παραγόντων. Ορισμένοι από αυτούς είναι η ηλικία κατά την οποία επέρχεται το τραύμα, οι προηγούμενες εμπειρίες του παιδιού, τα χαρακτηριστικά της τραυματικής κατάστασης, η συχνότητα με την οποία το παιδί εκτέθηκε σε αυτήν, η απάντηση του περιβάλλοντος, η δυνατότητα κινητοποίησης των δυνάμεών του προκειμένου να ανταπεξέλθει στην κατάσταση, και φυσικά, η ιδιοσυγκρασία, τα ψυχικά αποθέματα και η ψυχική ανθεκτικότητα του παιδιού.
Είναι πολύ σημαντικό να ακολουθήσει μία πλαισίωση του παιδιού, λαμβάνοντας υπόψιν τα χαρακτηριστικά του βιωμένου τραύματος, από επαγγελματίες καταλλήλως εκπαιδευμένους, που θα εξασφαλίσουν μία εμπεριστατωμένη εκτίμηση, καθώς και τον απαραίτητο σεβασμό ως προς τις εκάστοτε ανάγκες του παιδιού, αποκλείοντας την επανέκθεσή του στην τραυματική κατάσταση (όπως, δυστυχώς, συχνά γίνεται μέσω των διαδικασιών που ακολουθούνται).
Η πλαισίωση αυτή θα έχει στόχο το να κατορθώσει το παιδί, μέσα σε ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον και, βέβαια, σε ρυθμούς συντονισμένους με την ψυχική του συνθήκη, να θέσει υπό επεξεργασία το τραύμα (μέσα από διαφορετικές οδούς, ανάλογες με την ηλικία, την αναπτυξιακή του φάση, τα χαρακτηριστικά και τα ενδιαφέροντά του), να εκφραστεί ως προς το βίωμά του, να ενδυναμωθεί ψυχικά, τοποθετούμενο ξανά στη θέση του ως υποκειμένου.
Έτσι, θα καταστεί δυνατή η εκ νέου νοηματοδότηση της τραυματικής εμπειρίας και η επανεγγραφή της, ενεργά πλέον και με διαφορετικό τρόπο, στο προσωπικό αφήγημα του παιδιού.
Η σημασία της πρόληψης
Πόσο σημαντική είναι η πρόληψη και με ποιο τρόπο μπορεί να επιτευχθεί;
Γιώργος: Η πρόληψη-πρώιμη παρέμβαση είναι πολύ σημαντική και για εμάς αποτελεί βασική προτεραιότητα. Δίνουμε έμφαση στην ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση της κοινότητας μέσα από κατάλληλες δράσεις, όπως προγράμματα πρόληψης σε σχολεία, που απευθύνονται σε μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς σχετικά με θέματα ψυχικής υγείας, βιωματικά εργαστήρια καλλιέργειας κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων και δικτύωση - συνεργασίες με άλλους φορείς.
Δευτερογενώς, στοχεύουμε στην υποστήριξη και την ενδυνάμωση των οικογενειών που παρουσιάζουν χαρακτηριστικά επικινδυνότητας και, τέλος, εστιάζουμε στην θεραπευτική αποκατάσταση των παιδιών και στην ευημερία της οικογένειας.
Από τα περιστατικά που αντιμετωπίζετε καθημερινά στο Κέντρο Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας Αθήνας, ποια είναι τα δικά σας συμπεράσματα σε ό,τι αφορά τα μοτίβα που οδηγούν σε κάποια μορφή κακοποίησης; Παρουσιάζουν κοινά στοιχεία;
Βερονίκη: Όσον αφορά το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνει ένα παιδί, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά ως παράγοντες επικινδυνότητας, οι οποίοι δυνητικά καθιστούν πιο ευάλωτο ένα οικογενειακό σύστημα, και άρα πιο εκτεθειμένο το παιδί στην πιθανότητα κακοποιητικών ή τραυματικών εμπειριών.
Ορισμένοι από αυτούς, είναι το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό προφίλ μίας οικογένειας, ο αποκλεισμός της και η αδυναμία πρόσβασής της σε υποστηρικτικά πλαίσια για την κάλυψη των αναγκών της, η έλλειψη οικογενειακού υποστηρικτικού δικτύου, η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών από τους φροντιστές του παιδιού, καθώς και η έκθεση των ίδιων σε κακοποιητικές συμπεριφορές και τραυματικά γεγονότα που αφορούν τη δική τους ιστορία.
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι οι παράγοντες αυτοί ενδέχεται να λειτουργήσουν προειδοποιητικά ή ως προάγγελοι μίας κακοποιητικής συμπεριφοράς, είναι σημαντικό να αποφεύγονται απλοποιητικές ή γραμμικές συνδέσεις, μεταξύ αυτών των δύο ή η αξιοποίησή τους ως αδιάψευστων παραγόντων πρόβλεψης μίας μελλοντικής δυσλειτουργικής συμπεριφοράς.
Οι δύσκολες περιπτώσεις κακοποιήσης παιδιών και τα προσφυγόπουλα
Ποιες είναι οι πιο δύσκολες περιπτώσεις κακοποίησης που καλείστε να διαχειριστείτε;
Γιώργος: Οι πιο δύσκολες μορφές κακοποίησης είναι αυτές που εκθέτουν το παιδί σε τραυματικές καταστάσεις με πολλαπλούς τρόπους, και, συχνά, επί σειρά ετών, με αποτέλεσμα ο ψυχισμός του παιδιού να δομηθεί γύρω από το τραύμα, διαμορφώνοντας έτσι έναν πολύ εύθραυστο πυρήνα, με πολύ σκληρές άμυνες, οι οποίες τον περιβάλλουν σαν κέλυφος, προκειμένου να τον προστατεύσουν από το να καταρρεύσει.
Τέτοιες, είναι οι περιπτώσεις παιδιών που μπορεί να νιώθουν για χρόνια εγκλωβισμένα, χωρίς να αισθάνονται ότι έχουν σε κάποιον να απευθυνθούν, με αποτέλεσμα να χάνουν την εμπιστοσύνη τους, τόσο στον ίδιο τους τον εαυτό, όσο και στον άλλον.
Μπορεί να είναι παιδιά τα οποία μεγαλώνουν σε οικογένειες όπου υπάρχουν ανεπεξέργαστα διαγενεαλογικά τραύματα, τα οποία μεταφέρονται αμεταβόλιστα από γενιά σε γενιά και συνοδεύονται από έντονα αισθήματα δυσφορίας, άγχους, ντροπής, πόνου.
Η αδυναμία διαχείρισης αυτών των συναισθημάτων μπορεί να οδηγεί σε νέες δυσλειτουργικές μορφές συσχέτισης με άλλα άτομα. Σε γενικές γραμμές, όλες οι περιπτώσεις παιδικής κακοποίησης είναι εξίσου σοβαρές, οπότε είναι σημαντικό να αντιμετωπίζονται έγκαιρα και εξατομικευμένα.
Τα παιδιά που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους λόγω ανωτέρας βίας - πολεμικών συρράξεων κλπ - τι ψυχολογικές επιπτώσεις παρουσιάζουν;
Βερονίκη: Η προσφυγιά επιβάλλει πολλές αλλαγές, αιφνίδιες μεταβολές και απώλειες. Οι δυσμενείς συνθήκες του ταξιδιού, και η προσπάθεια προσαρμογής σε ένα νέο περιβάλλον, δημιουργούν ένα κλίμα ανασφάλειας. Τα παιδιά είναι ακόμη πιο ευάλωτα, νιώθουν αβοήθητα και στην περίπτωση των ασυνόδευτων παιδιών, το τραύμα διογκώνει το αίσθημα ανασφάλειας των παιδιών.
Τα παιδιά πρόσφυγες δε διαθέτουν τον απαραίτητο χρόνο και χώρο, ώστε να τεθεί σε λειτουργία η διαδικασία του πένθους, με αποτέλεσμα αυτή να παρεμποδίζεται, γεγονός που έχει τραυματικές επιδράσεις στην ψυχική υγεία τους.
Το σύνολο αυτών των επώδυνων εμπειριών εσωτερικεύεται στην ψυχή των παιδιών-προσφύγων και το τραύμα τους εκφράζεται, σε γενικές γραμμές, μέσα από σωματικές ενοχλήσεις (στομαχόπονους, πονοκεφάλους κ.α), άγχος, θλίψη, προβλήματα συμπεριφοράς, έλλειψη επιθυμίας για παιχνίδι, εφιάλτες, δυσχέρεια στην κοινωνική αλληλεπίδραση και στην κοινωνική προσαρμογή.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το ψυχικό τραύμα των παιδιών-προσφύγων επηρεάζει και τις επόμενες γενιές και εκφράζεται μέσα από αυτές, διαπερνώντας στη συλλογική μνήμη αυτού του πληθυσμού μέσω των αφηγήσεων. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να δοθεί η δυνατότητα στα παιδιά να επεξεργαστούν το ψυχικό τους τραύμα, να μιλήσουν για αυτό σε ασφαλές πλαίσιο, ή να εξωτερικεύσουν το τραύμα μέσω της Τέχνης, ώστε να αμβλυνθεί η οδύνη του εκτοπισμού και να δοθεί χώρος στο πένθος.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
