Η 28η Οκτωβρίου μνημονεύει την άρνηση της Ελλάδας στις ιταλικές αξιώσεις που περιείχε το τελεσίγραφο που επιδόθηκε από τον Ιταλό πρέσβη Γκράτσι στον Έλληνα Πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά την 28η Οκτωβρίου του 1940 με συνέπεια την είσοδο της Ελλάδας στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940.
Τα όσα ακολούθησαν του ΟΧΙ του Μεταξά στον Ιταλό πρέσβη έχουν τοποθετήσει σε δεύτερη μοίρα στη συλλογική μας μνήμη τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου ενώ και το γεγονός πως η άρνησή του να υποκύψει στους Ιταλούς του έδωσε την δυνατότητα να αποκτήσει έστω και προσωρινά μια γενική αποδοχή από τον λαό.
Αλήθεια όμως ποια ήταν η δικτατορία του Μεταξά, σε ποιο βαθμό η κρίση του δημοκρατικού πολιτεύματος από το 1915 έως το 1935 οδήγησε στην καθοδική πορεία της Ελλάδας να απομακρυνθεί από τον κοινοβουλευτισμό και τον Γεώργιο Β' να πει το ναι για την εγκαθίδρυση του καθεστώτος Μεταξά;
Πόσο σημαντικό ήταν τελικά το αποτακτικό ζήτημα και ποιες οι ευθύνες των δύο μεγάλων κομμάτων της εποχής (βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί) που δεν κατάφεραν να βρουν ένα κοινό σημείο επαφής και να καταφέρουν να συνεργαστούν μπροστά στον κίνδυνο του Μεταξά;
Τον Μάρτιο του 1936, η Καθημερινή στον επικήδειο της για τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου τόνισε πως ίσως ήρθε η ώρα η Ελλάδα «ν' αναπαυθή» (αναφερόμενη στην γεμάτη ένταση εικοσαετία της χώρας που είχε προηγηθεί, τα χρόνια του Εθνικού Διχασμού).
Η «ανάπαυση» όμως δεν θα ερχόταν ποτέ. Και πώς να έρθει όταν στις εκλογές του Ιανουαρίου του 1936, βενιζελικοί και οι αντιβενιζελικοί δεν μπόρεσαν να σχηματίσουν κυβέρνηση εξαιτίας διαφωνιών κυρίως για το ζήτημα της επανόδου στο στράτευμα των απότακτων δημοκρατικών αξιωματικών του κινήματος του 1935.
Η αποτυχία συμφωνίας ουσιαστικά θα άνοιγε τον δρόμο για την δικτατορία της 4ης Αυγούστου.
Η δικτατορία αυτή δεν θα είχε καμία σχέση με όσες είχαν προηγηθεί στην Ελλάδα. Μπορεί να είχε έντονο ανιβενιζελικό χρώμα λόγω των δύο πρωταγωνιστών της, τον Ιωάννη Μεταξά και τον βασιλιά Γεώργιο Β', αλλά ήταν η κορύφωση του Εθνικού Διχασμού που είχε οδηγήσει τα προηγούμενα χρόνια στην Μικρασιατική Καταστροφή. Και όμως η επιβολή του καθεστώτος Μεταξά θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί.
Παρότι κυβερνητική σταθερότητα δεν υπήρχε λόγω των διαφωνιών των δύο παρατάξεων καθόλη την διάρκεια της εικοσαετίας, οι θεσμικοί παράγοντες της εποχής εμφανίστηκαν κατώτεροι των περιστάσεων, από τα κόμματα και τον Στρατό μέχρι και τον Γεώργιο Β'.
Την ίδια εποχή η κατάσταση στην Ευρώπη δεν ήταν διαφορετική. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και ο πόνος που άφησε στους Ευρωπαίους πολίτες-τόσο στα μετόπισθεν όσο και στα χαρακώματα των μαχών- δημιούργησαν ένα κλίμα αμφισβήτησης των αστικών δημοκρατιών και των κοινοβουλευτικών θεσμών.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις να μην μπορούν να ανταποκριθούν σε βασικά ζητήματα της εποχής που άφησε πίσω του ο πόλεμος όπως οι αναθεωρητικές βλέψεις των ηττημένων, η ύπαρξη συμπαγών μειονοτικών πληθυσμών στα νέα κράτη που είχαν δημιουργηθεί, η οικονομική ύφεση και το μεγάλο κραχ του 1929. Όλα αυτά συνετέλεσαν ώστε να αναδειχθούν μη δημοκρατικές δυνάμεις που εκφράστηκαν μέσω της επιβολής αυταρχικών καθεστώτων όπως ο Μουσολίνι στην Ιταλία και ο Χίτλερ στην Γερμανία.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 παρατηρήθηκε το φαινόμενο δικτατορικά πολιτεύματα να εδραιώνονται στην Ευρώπη με την κοινοβουλευτική δημοκρατία να κρατιέται στην Δυτική Ευρώπη και σε συγκεκριμένες χώρες όπως η Γαλλία, η Ελβετία και οι σκανδιναβικές χώρες. Το φαινόμενο αυτό όμως δεν ήταν αποκλειστικά ευρωπαϊκό, αφού χώρες με σημαντική παρουσία στην παγκόσμια πολιτική σκηνή όπως η Βραζιλία και η Ιαπωνία επίσης είδαν η εξουσία να πηγαίνει σε απολυταρχικά χέρια.
Το αποτακτικό ζήτημα
Το αποτακτικό ζήτημα ήταν μία από τις βασικές αιτίες που το Ιωάννης Μεταξάς βρήκε πάτημα για να εδραιώσει ακόμα περισσότερο το καθεστώς του. Λόγω του Εθνικού Διχασμού που αναζωπυρώθηκε από την κινηματική απόπειρα βενιζελικών αξιωματικών υπό τον Νικόλαο Πλαστήρα το 1935, οι δύο μεγάλες παρατάξεις αδυνατούσαν να έρθουν σε συνεννόηση μεταξύ τους.
Η έκβαση των στρατιωτικών κινημάτων μετά το 1916 δεν άφηνε αμφιβολία στον πολιτικό κόσμο καθώς και στις δύο παρατάξεις πως ο έλεγχος του στρατού αυτόματα θα εξασφάλιζε και την κρατική εξουσία. Και ο έλεγχος του στρατού και το πώς θα μπορούσε να αποτελέσει όπλο για την κατάληψη της κεντρικής εξουσίας φάνηκε από νωρίς.
Η απόφαση της κυβέρνησης Βενιζέλου με το νόμο 927/1917 για δέκα μήνες παραπάνω υπηρεσίας σε όσους αξιωματικούς είχαν υπηρετήσει στο κίνημα της Εθνικής Άμυνας ουσιαστικά «παραβίαζε» την καθιερωμένη ιεραρχία υπέρ των «Αμυνιτών» και εις βάρος των νομιμοφρόνων (σε αυτή την περίπτωση οι βασιλόφρονες αξιωματικοί) και δημιούργησε χάσμα μέσα στις Ένοπλες Δυνάμεις, ενώ η απόταξη σημαντικού αριθμού αξιωματικών που ανήκαν στην επιρροή του Βασιλιά Κωνσταντίνου δημιούργησε ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα όταν οι αντιβενιζελικοί ανέλαβαν την εξουσία το 1920 να λειτουργήσουν με τρόπο εκδικητικό και να επαναφέρουν στο στράτευμα περίπου 1.500 ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς που είχαν είτε διωχθεί είτε εξωθηθεί σε παραίτηση.
Παράλληλα, με μια σειρά από νομοθετήματα ο Υπουργός Στρατιωτικών απέκτησε το δικαίωμα να τοποθετεί τους απότακτους σε όποιο βαθμό θεωρούσε ο ίδιος κατάλληλο και την ίδια ώρα να θέτει σε διαθεσιμότητα ομόβαθμους αξιωματικούς.
Με το κίνημα της 1ης Μαρτίου του 1935 η βενιζελική αντιπολίτευση με αρχηγούς τους Νικόλαο Πλαστήρα, Στυλιανό Γονατά και Δημήτρη Φωκά προσπάθησε να προβεί σε πραξικόπημα για την αποφυγή της διαφαινόμενης επαναφοράς της μοναρχίας στην Ελλάδα.
Το κίνημα απέτυχε σχετικά νωρίς, την ώρα που η κυβέρνηση αντέδρασε δυναμικά, αναθέτοντας την καταστολή του κινήματος στον Υπουργό Στρατιωτικών, Γεώργιο Κονδύλη, και προσλαμβάνοντας τον Ιωάννη Μεταξά ως Υπουργό Άνευ Χαρτοφυλακίου.
Η αποτυχία αυτή είχε ως αποτέλεσμα την απόταξη του μεγαλύτερου και σημαντικότερου μέρος των βενιζελικών - δημοκρατικών αξιωματικών του στρατού και του ναυτικού.
Η απόταξη των βενιζελικών αξιωματικών, περισσότερο από κάθε άλλη ενέργεια ή μέτρο της νικήτριας παράταξης, εξουδετέρωσε τα ερείσματα της αντίπαλης στο στράτευμα και διευκόλυνε όχι μόνο την παραμονή της στη εξουσία, αλλά και τη σταδιακή δημιουργία μονοκομματικού κράτους.
Πρωθυπουργός χωρίς κόμμα
Τον Απρίλιο του 1936 ένα μήνα μετά τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, η εφημερίδα Ριζοσπάστης αποκαλύπτει το Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα, μια συμφωνία μεταξύ του κόμματος των Φιλελευθέρων και του Παλλαϊκού Μετώπου (ΠΑ.ΜΕ) - ο πολιτικός σχηματισμός που είχε συγκροτήσει το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος- όπου το Παλλαϊκό Μέτωπο θα στήριζε τον Σοφούλη για πρόεδρο της Βουλής.
Στη συνέχεια όμως το κόμμα των Φιλελευθέρων δεν τήρησε τις δεσμεύσεις του που απέρρεαν από το Σύμφωνο με αποτέλεσμα το ΚΚΕ να το φέρει στο φως της δημοσιότητας, να προκληθούν μεγάλες αντιδράσεις και να μη σχηματιστεί κυβέρνηση των Φιλελευθέρων.
Αυτό έδωσε το πάτημα στον βασιλιά Γεώργιο Β΄ και σε συνδυασμό με τον θάνατο του υπηρεσιακού πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή, τα ανάκτορα διόρισαν πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά.
Γιατί όμως ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν ο εκλεκτός του Γεώργιου Β'; Αρχικά γιατί ήταν της απόλυτης εμπιστοσύνης του. Εκτός από βασιλόφρων ήταν εκείνος που είχε αναλάβει για δύο χρόνια τη στρατιωτική εκπαίδευση του βασιλιά, ενώ ήταν και ο πιο σημαντικός συνεργάτης του πατέρα του Γεωργίου, Κωνσταντίνου Α' και ο άνθρωπος των ανακτόρων κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού.
Άλλωστε ο Μεταξάς ήταν αυτός που επέμενε ο Κωνσταντίνος Α' να μην εγκαταλείψει την Ελλάδα το 1917, ενώ ήταν εκείνος που συνέταξε την επιστολή παραίτησης και το τελευταίο διάγγελμα του Κωνσταντίνου πριν αναχωρήσει για την εξορία του στην Ιταλία.
Ο δρόμος για την δικτατορία της 4ης Αυγούστου
Μετά από νέα αποτυχία των Φιλελευθέρων να έλθουν σε συμφωνία με τα κόμματα της αντιβενιζελικής παράταξης, η κυβέρνηση Μεταξά εξασφάλισε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή στις 27 Απριλίου με 241 ψήφους υπέρ, 4 αποχές και 16 κατά, τους βουλευτές του Κ.Κ.Ε. και τον Γεώργιο Παπανδρέου.
Τρεις μέρες αργότερα, η Βουλή με ψήφισμά της διέκοψε τις εργασίες της για πέντε μήνες εξουσιοδοτώντας την κυβέρνηση να εκδίδει νομοθετικά διατάγματα για όλα τα θέματα, με τη σύμφωνη γνώμη μιας κοινοβουλευτικής επιτροπής.
Πλέον, άνοιγε ο δρόμος για το απολυταρχικό καθεστώς που είχε στο μυαλό του ο Ιωάννης Μεταξάς.
Η παραίτηση του κοινοβουλίου από τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας συνέπεσε με την πολιτική στήριξη που προσέφερε ο παραδοσιακός πολιτικός κόσμος στην αυταρχική και κατασταλτική δράση της κυβέρνησης ενώπιον της έξαρσης των εκδηλώσεων του εργατικού κινήματος την περίοδο αυτή, με αποκορύφωμα την αιματηρή καταστολή της απεργίας της 9ης Μαΐου στη Θεσσαλονίκη.
Ο Μεταξάς έσπευσε να εκμεταλλευτεί τη συγκυρία, επισείοντας τον κίνδυνο κομμουνιστικής εξέγερσης και στελεχώνοντας τον κρατικό μηχανισμό με στενούς συνεργάτες του.
Στα μέσα Ιουλίου επήλθε συμφωνία για το αποτακτικό ζήτημα και τον σχηματισμό κυβέρνησης μεταξύ του αντιβενιζελικού Θεοτόκη και του ηγέτη των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη, ο οποίος το ανακοίνωσε στον Γεώργιο. Η συμφωνία θα εφαρμοζόταν με την επανάληψη των εργασιών της Βουλής.
Όμως, στις 4 Αυγούστου 1936, παραμονή εικοσιτετράωρης πανελλαδικής απεργίας, ο Ιωάννης Μεταξάς, επικαλούμενος τον κίνδυνο κομμουνιστικής απειλής και ακυβερνησίας, συγκάλεσε έκτακτο υπουργικό συμβούλιο και ανακοίνωσε την απόφασή του να αναστείλει την ισχύ ορισμένων διατάξεων του Συντάγματος, που κατοχύρωναν τις προσωπικές και συλλογικές ελευθερίες, και να διαλύσει τη Βουλή χωρίς να προκηρύξει εκλογές.
Με τη συγκατάθεση του βασιλιά, ο οποίος εξέδωσε δύο παράνομα διατάγματα που κατέλυαν τον κοινοβουλευτισμό, επιβλήθηκε η δικτατορία του Μεταξά.
Ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν φασίστας με μίσος στον κοινοβουλευτισμό
Δεν πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία πως ο Ιωάννης Μεταξάς ηταν φασίστας και ως άνθρωπος τέτοιας ιδεολογίας έτρεφε απεριόριστο σεβασμό για τα φασιστικά και ναζιστικά καθεστώτα της εποχής του.
Όσον αφορά το ΟΧΙ γνώριζε καλά πως το καθεστώς του είχε την απεριόριστη στήριξη της Αγγλίας και έπρεπε να διατηρήσει τις ισορροπίες και με τις δύο εμπλεκόμενες πλευρές για να παραμείνει στην εξουσία, ενώ στην άκρη του μυαλού του θεωρούσε ότι θα μπορούσε να διατηρήσει την ουδετερότητα της Ελλάδας απέναντι.
Αυτό που θα πρέπει να έχουμε στο νου μας είναι πως στην επίσημη ιστορία έχει περάσει η ιδέα πως το ΟΧΙ του Μεταξά βρήκε όλη την Ελλάδα ενωμένη απέναντι στον ιταλικό εχθρό, κάτι που όμως δεν ισχύει αφού τόσο ο Ιωάννης Μεταξάς όσο και ο βασιλιάς είχαν τους δικούς τους ιδιοτελείς σκοπούς που η χώρα απάντησε αρνητικά στον Ιταλό πρέσβη.
Πηγές: Κούμας, Η επιβολή της δικτατορίας Μεταξά, Μαυρογορδάτος, Ο Εθνικός Διχασμός, Ελεφάντης Αδύνατη Επανάσταση
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
