Μπορεί δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι να περνούν καθημερινά από εκεί, μπορεί να έχουν προσέξει κάτι ή να έχουν σταθεί να περιεργαστούν το σημείο, όμως λίγοι γνωρίζουν ότι ένα αρχαίο ποτάμι περνάει μέσα από έναν σταθμό του ηλεκτρικού στο κέντρο της Αθήνας, ενώ σε έναν άλλον βλέπουμε την αρχαία τεχνητή κοίτη του.
Πρόκειται για τον Ηριδανό, ο οποίος για περίπου 2.500 χρόνια βρίσκεται να ρέει κάτω από το κέντρο της πρωτεύουσας, πλέον εγκιβωτισμένος στο σύνολό του. Η κοίτη του φαίνεται ότι δεχόταν σημαντικές παρεμβάσεις, μέσα από την κατασκευή καναλιών ήδη από τον 5ο ή 4ο αιώνα π.Χ.
Παράλληλα, ενδείξεις από πρόσφατες έρευνες φέρονται να ανατρέπουν τα όσα γνωρίζαμε έως σήμερα για τον Ηριδανό, ενώ οι παρεμβάσεις στην ίδια τη ροή του μέσα στον αστικό ιστό της Αθήνας έχουν ξεχαστεί και πλέον μένει να τις ανακαλύψουμε ξανά.
Ένα ποτάμι που «αλλάζει» για πάνω από... 2.500 χρόνια
Σήμερα η πλέον διαδεδομένη άποψη είναι ο Ηριδανός ποταμός πηγάζει από τις δυτικές – νοτιοδυτικές πλαγιές του Λυκαβηττού, κοντά το Λύκειον. Στη συνέχεια διέσχιζε την περιοχή που βρίσκεται σήμερα το Κολωνάκι και από εκεί περνούσε στο Σύνταγμα.
Σήμερα, με βάση γεωλογικές μελέτες θεωρείται ότι περνούσε μπροστά από τη Βουλή και έφτανε στη συμβολή της Λεωφόρου Αμαλίας με την οδό Όθωνος. Μάλιστα, μέσα στον σταθμό του Συντάγματος, στο αρχαιολογικό χώρο του πάνω ορόφου, υπάρχει αναπαράσταση κοίτης που περνούσε από το σημείο και χαρακτηρίζεται ως κοίτη του Ηριδανού.
Από την οδό Όθωνος κατηφόριζε τη Μητροπόλεως και συνέχιζε στην περιοχή της πλατείας Μοναστηρακίου, όπου τα έργα του μετρό έφεραν στην επιφάνεια το τμήμα της εγκιβωτισμένης κοίτης που βλέπουμε σήμερα. Ο επισκέπτης μπορεί να δει από κοντά την κοίτη και πληροφορίες στον σχετικό χάρτη μέσα στον σταθμό ή από ψηλά, στην πλατεία Μοναστηρακίου, όπου υπάρχει σχετικό άνοιγμα.
Από εκεί ο Ηριδανός, αφού διασχίσει και τις... ράγες του ηλεκτρικού, ορατός από την αποβάθρα, συνεχίζει, μέσω της οδού Αδριανού και περνώντας λοξά την οδό Ερμού εμφανίζεται στην επιφάνεια στον Κεραμεικό, όπου στον αρχαιολογικό χώρο δίπλα στην οδό Πειραιώς φαίνεται ότι περιστασιακά τα νερά του λιμνάζουν. Κατά την αρχαιότητα άλλωστε οι πηγές κάνουν λόγο για έλος στο συγκεκριμένο σημείο.
Έπειτα, η ροή χάνεται εγκιβωτισμένη κάτω από την Πειραιώς. Σε διάφορες φάσεις τους περασμένους πολλούς αιώνες και σε περιόδους που προφανώς ο Ηριδανός δεν μετέφερε... «βρωμόνερα» - λογικό αν περνούσε μέσα από τον ιστό της αρχαίας Αθήνας – εικάζεται ότι πότιζε τις καλλιέργειες στον Ελαιώνα. Οι εκβολές του ήταν στον Ιλισό ποταμό (στην παλιά κοίτη του, καθώς η σημερινή που διέρχεται από την Καλλιθέα είναι τεχνητή).
Είναι χαρακτηριστικό ότι η μορφοποίηση της ροής του σε πολλά σημεία ξεκίνησε να πραγματοποιείται ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ, ενώ τα έργα συνεχίστηκαν και κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Δηλαδή, ο Ηριδανός ποταμός ξεκίνησε να υπογειοποιείται εδώ και 2.500 χρόνια.
Όπως αναφέρει πάντως το blog «Γεωμυθική», με βάση χάρτες και άλλες μελέτες, οι πηγές του Ηριδανού βρίσκονταν στις νότιες πλαγιές του Λυκαβηττού. Ο ποταμός ακολουθούσε διαδρομή προς τα νοτιοανατολικά και έφτανε στη σημερινή περιοχή του Συντάγματος. Στη συνέχεια ακολουθούσε βορειοδυτική πορεία για να καταλήξει στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού.
Παράλληλα, η περιοχή αυτή αποτελούσε ένα τοπογραφικό βύθισμα που δεχόταν τα νερά της ευρύτερης περιοχής σχηματίζοντας ένα έλος, η έκταση του οποίου μεταβαλλόταν ανάλογα με την εποχιακή απορροή των πηγών του ποταμού.
Τελικός αποδέκτης των νερών του Ηριδανού ήταν ο Ιλισσός, στην περιοχή της σημερινής συμβολής της Ιεράς Οδού με την οδό Πειραιώς, ή πιθανόν αρκετά πιο δυτικά.
Όσον αφορά τις παρεμβάσεις, σύμφωνα με τη «Γεωμυθική», στο β' μισό του 6ου αι. π.Χ. το οικοδομικό πρόγραμμα των Πεισιστρατιδών στην περιοχή προέβλεπε την επίχωση της κοιλάδας του Ηριδανού και την υπογειοποίηση του.
Οι μηχανικοί της εποχής εγκατέστησαν δύο υπόγεια κανάλια μέσα από τα οποία έρεε πλέον ο ποταμός. Εκεί, συνέδεσαν τον Κεντρικό Αγωγό, που διασχίζοντας την Αγορά από Βορρά προς Νότο, μετέφερε τα λύματα των κτιρίων και ύδατα των χειμάρρων από τους γύρω λόφους.
Η επίχωση της κοιλάδας και ο εγκιβωτισμός του ποταμού παρείχαν το (επίπεδο) έδαφος για τη διαμόρφωση της Παναθηναϊκής Οδού σε εκείνο το σημείο καθώς και σπουδαίων δημόσιων κτηρίων, όπως η Βασίλειος Στοά και η Ποικίλη Στοά, λίγο αργότερα.
Στο ίδιο πλαίσιο, από το 267 μ.Χ. μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ οι επεμβάσεις στο ποτάμι μεγιστοποιούνται και ο Ηριδανός λειτουργεί πλέον σαν υπόγειος αποχετευτικός αγωγός.
Επιπλέον, η σημερινή τοπογραφία της πόλης δείχνει ότι κατά την πορεία το υδατικό δυναμικό του ποταμού εμπλουτιζόταν από τα νερά που αποστράγγιζαν την περιοχή της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου.
Ο Ηριδανός του Λυκαβηττού και ο Ηριδανός του Υμηττού
Στο ποτάμι που αποκαλούσαν Ηριδανό αναφέρονται αρκετές πηγές της αρχαιότητας. Από τον Κριτία του Πλάτωνα, και τα Αττικά του Παυσανία μέχρι τα γεωγραφικά του Στράβωνα και την αναφορά του στη σύγγραμμα «Συναγωγή ποταμών» του Καλλίμαχου που δυστυχώς δεν διασώζεται, ο Ηριδανός απασχόλησε μελετητές και συγγραφείς του αρχαίου κόσμου.
Μόνο που όπως όλα δείχνουν η περιγραφή του ποταμού ποικίλει, με κάποιους να περιγράφουν με το όνομα «Ηριδανός» ένα ποτάμι που πήγαζε από τον Υμηττό στην ευρύτερη περιοχή της μονής Καισαριανής και κάποιοι άλλοι να χαρακτηρίζουν με το ίδιο όνομα ένα ποτάμι που ήταν... βούρκος.
Η δεύτερη εκδοχή πιθανότατα να παραπέμπει σε ποτάμι ή ρέμα που περνούσε κοντά ή μέσα από πόλη και που πιθανότατα δεχόταν τα λύματα της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Όπως και νά 'χει ο Ηριδανός της αρχαιότητας ταυτιζόταν μάλλον με το ποτάμι που πήγαζε από τον Υμηττό και οι εκβολές του ήταν στον Ιλισσό ποταμό, στην περιοχή του Χίλτον και της Εθνικής Πινακοθήκης. Αναφερόμαστε στο σημερινό ρέμα της Καισαριανής, δίπλα από το οποίο υπάρχει το Άλσος του Ηριδανού.
Από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα ξεκίνησε να αποκαλείται ως «Ηριδανός» το εγκιβωτισμένο ρέμα εντός της Αθήνας. Και εδώ έρχεται η διαφωνία, όπως όλα δείχνουν, μεταξύ μηχανικών και αρχαιολόγων.
Τα δεδομένα που πιθανόν ανατρέπουν τις έως τώρα παραδοχές
Στον αντίποδα, δεδομένα από έρευνες που έρχονται στην επιφάνεια φέρνουν στο φως μία άλλη εικόνα συγκριτικά με αυτή που γνωρίζαμε έως τώρα για τον Ηριδανό, ενώ παράλληλα αποκαλύπτεται η πολυπλοκότητα της υπόγειας Αθήνας.
Σύμφωνα με βιβλίο του «Υπόγεια Αθήνα» του πολιτικού μηχανικού και σπηλαιολόγου Παναγιώτη Δευτεραίου, ο γνωστός αρχιτέκτονας Ερνέστος Τσίλερ καταδεικνύει μία εγκιβωτισμένη αρχαία κοίτη στην οδό Κολοκοτρώνη, συνεχίζει στην οδό Καλαμιώτου και περνά κάτω από την Καπνικαρέα. Από εκεί συνεχίζει μεταξύ Ερμού και Μητροπόλεως έως το Μοναστηράκι.
Ταυτόχρονα όμως, στη διαδρομή Μητροπόλεως - Καπνικαρέα - πλατεία Μοναστηρακίου διέρχεται, σύμφωνα με τον ερευνητή, ένας άλλο υπόγειος ρους, αυτός του υδραγωγείου της Αγίας Τριάδας, το οποίο πιθανότατα αποτελεί τμήμα του παλιού υδραγωγείου του Πεισίστρατου.
Η εγκιβωτισμένη αρχαία κοίτη του Τσίλερ και το υδραγωγείο της Αγίας Τριάδας έρχονται κοντά ακριβώς στην Καπνικαρέα, ενώ πιο κάτω, στην οδό Αδριανού, συναντούν ένα τρίτο κανάλι, τον παλιό οθωμανικό υπόνομο που χρησιμοποιείται κανονικά μέχρι σήμερα.
Το πιο σημαντικό στοιχείο όμως που έρχεται στο φως είναι ότι το νερό που βλέπουμε να ρέει συνεχώς εντός του σταθμού στο Μοναστηράκι δεν είναι ο Ηριδανός! Κι αυτό διότι σε αυτοψία που παρουσιάζει ο Παναγιώτης Δευτεραίος, το νερό προέρχεται από πλαϊνό στην κύρια εγκιβωτισμένη κοίτη αγωγό!
Μάλιστα, η κύρια κοίτη που βλέπουμε είναι κλειστή κάποια μέτρα πιο πίσω! Ο ερευνητής θεωρεί ότι το νερό που ρέει αδιάκοπα προέρχεται από το υδραγωγείο της Αγίας Τριάδας, το οποίο εικάζει ότι συνδέεται με την κοίτη που ονομάζουμε Ηριδανό, κάτι που δεν αναφέρεται ούτε στον επεξηγηματικό πίνακα στο μετρό.
Άλλωστε στον ίδιο τον Λυκαβηττό, κοντά στην περιοχή που τοποθετούνται οι πηγές του δεν υπάρχει κάποιο εμφανές σημείο που να ρέει συνεχώς νερό και ταυτόχρονα να δικαιολογεί την ποσότητα του νερού που διέρχεται από το Μοναστηράκι.
Σημειώνεται ότι την ταύτιση του αρχαίου εγκιβωτισμένου υπονόμου που προέρχεται βόρεια της Καπνικαρέας και του υδραγωγείου της Αγίας Τριάδας την κάνει ο αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας Wilhelm Dörpfeld.
Το μόνο σίγουρο πάντως είναι ότι ένα μικρό ποτάμι, που μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμα και ρέμα, στο κέντρο της Αθήνας, απασχολεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο μηχανικούς, αρχαιολόγους, μελετητές, καθώς και τις αρχές της πόλης εδώ και περίπου 2.500 χρόνια! Αρκετά ενδιαφέρον και εντυπωσιακό...
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
